Baza opraw zabytkowych XV-XVIII w.

Dynamicznie wzrastające w kręgach naukowych i kolekcjonerskich na świecie zainteresowanie zabytkowymi oprawami książkowymi owocuje wzmożonym zapotrzebowaniem na fachowe opracowania tej dziedziny rzemiosła artystycznego. Niestety, znamieniem polskiej tegumentologii (tj. oprawoznawstwa) jako dziedziny nauk jest nikły stopień zaawansowania badań. Odnosi się to w pierwszej kolejności do inwentaryzacji zbiorów opraw znajdujących się w polskich bibliotekach i muzeach.

Powyższy status quo skutecznie hamuje postęp badawczy. Wynika to głównie z ograniczonej dostępności zabytkowych opraw przechowywanych w instytucjonalnych magazynach oraz ich rozproszenia po niezliczonych zbiorach w kraju i za granicą. Dlatego też konieczne staje się udostępnienie tych dzieł specjalistom i pasjonatom za pośrednictwem medium internetowego.

Wychodząc naprzeciw wzrastającemu zapotrzebowaniu na tę formę udostępniania zabytkowych zbiorów, w Bibliotece Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk powstała koncepcja stworzenia elektronicznej bazy opraw zabytkowych, które znajdują się w jej posiadaniu. Inicjatorzy przedsięwzięcia wytyczyli mu dwa główne cele: popularyzacja najcenniejszych zbiorów Biblioteki w zakresie dawnego introligatorstwa, a także stworzenie ogólnodostępnego materiału do specjalistycznych badań.   

Zbiory inkunabułów i starych druków Biblioteki PTPN należą do stosunkowo skromnych liczbowo (ponad 15 tys. tomów). Wśród nich znaczna część dzieł posiada oprawy późniejsze, całkowicie wyzbyte walorów artystycznych bądź będące destruktami. Ze względu na lokalne pochodzenie większości księgozbiorów, które złożyły się na zbiory specjalne Biblioteki PTPN, wśród opraw dominują dzieła polskie. Z badawczego punktu widzenia okoliczność ta przesądza o szczególnej atrakcyjności naszych zbiorów. Pozwalają one bowiem na względnie dokładne zapoznanie się z historią oraz formalno-stylową specyfiką dorobku polskiego introligatorstwa. Ono zaś wydaje się dotkliwie zmarginalizowane w międzynarodowym dyskursie naukowym i kolekcjonerskim. W rzeczywistości zaś polskie introligatorstwo późnego średniowiecza i epoki renesansu ogniskuje szereg fascynujących zjawisk artystycznych jak np. oryginalna dekoracja opraw krakowskich z końca XV-pocz. XVI w. lub też wysoki poziom italianizmu w oprawach ostatniej ćwierci XV–1 poł. XVI w.

Oczywiście oprócz opraw polskich Biblioteka PTPN posiada dzieła zagraniczne, w tym głównie środkowoeuropejskie (Śląsk, Niemcy i inne kraje). Ponadto posiadamy też nieliczne egzemplarze opraw z państw Zachodniej i Wschodniej Europy, zarówno gotyckie jak i nowożytne. Niektóre z nich opatrzone są superekslibrisami słynnych rodów arystokratycznych, w tym i papieskich.

W obrębie książek XV-XVIII w. najlepiej opracowanymi w Bibliotece PTPN są druki polskie i obce XVI w. Odnosi się to zarówno do identyfikacji bibliograficznej i proweniencyjnej jak też opisu chroniących je opraw. Dlatego też w pierwszej kolejności prezentować będziemy oprawy książek z tego właśnie okresu. Punktem wyjścia do ich opisów jest Katalog starych druków Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Polonica XVI wieku, opracowany przez Elżbietę Stelmaszczyk (Poznań 1991).            

Baza obejmuje wyłącznie oprawy artystyczne. Za kryterium artystyczności uznano ozdobienie ich okładzin i grzbietu lub jednego z tych elementów przez introligatorów lub – sporadycznie – innych artystów. Odnosi się to zarówno do opraw wykonanych ze szlachetniejszych materiałów (głównie skóry), jak też opraw półskórkowych i pergaminowych. W wyjątkowych przypadkach uwzględnione są oprawy wykonane z innych materiałów o ile ich powierzchnia wzbogacona jest motywami dekoracyjnymi bądź też odznacza się szlachetnością gatunku (jedwab, aksamit).    

Aprioryczne i umowne uznanie za końcową cezurę roku 1800 włącznie, podyktowane jest kilkoma czynnikami. Głównym z nich jest fakt gwałtownego umasowienia produkcji książek a zarazem ich opraw w dziewiętnastym stuleciu, co odbiło się negatywnie na ich walorach artystycznych, a przede wszystkim odebrało im status wyrobów rzemiosła artystycznego.           

Dla zachowania przejrzystości i łatwości korzystania z bazy przyjęta została następująca formuła zapisu katalogowego:

1) numer katalogowy Biblioteki PTPN
2) dane bibliograficzne (autor dzieła, tytuł dzieła, miejsce i data jego wydania)
3) kraj wykonania oprawy
4) miasto, w którym wykonano oprawę
5) autor / wykonawca oprawy
6) materiał oprawy
7) data wykonania oprawy
8) proweniencje

Opis kompozycji dekoracji oprawy a także użytych do niej narzędzi i motywów zastąpiony został możliwie dokładnymi fotografiami, wzbogaconymi skalą centymetrową. Ukazują one:

a) górną okładzinę oprawy
b) dolną okładzinę oprawy
c) grzbiet oprawy

Ze względu na przydatność (w wielu przypadkach wręcz niezbędność) przerysów ołówkowych dekoracji opraw, baza zawiera też skany wszystkich elementów dekoracji wyciskanych na oprawach. Dla ułatwienia analiz każdemu skanowi towarzyszy skala milimetrowa. 

Z myślą o badaczach relacji między introligatorstwem a papiernictwem, do zdjęć okładzin i skanów ich składników dekoracji dołączone są zdjęcia znaków wodnych (filigranów) z wyklejek. W praktyce znaki te pozwalają wielokrotnie na rozstrzygnięcie kwestii miejsca i czasu powstania oprawy.

Fotografie i skany mają w założeniu autorów bazy umożliwić dokładną analizę kompozycji i pojedynczych elementów dekoracji opraw. Wraz z danymi bibliograficznymi, proweniencyjnymi i papierniczymi umożliwiać będą interdyscyplinarne badania historyczne.

Wszelkie osoby, zarówno z kraju jak i zagranicy, pragnące zapoznać się z oryginałami dzieł zapraszamy do Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu (dokładne informacje na naszej stronie www). Naukowców chcących wykorzystać do celów publikacyjnych zdjęcia lub skany o parametrach lepszych niż w bazie, prosimy o kontakt: j.pietrowicz@ptpn.poznan.pl

Twórcy bazy mają świadomość, że wiele przedstawionych hipotez dotyczących miejsca i czasu powstania opraw oraz ich autorów może okazać się chybionymi. Dlatego z satysfakcją i wdzięcznością przyjmiemy wszelkie korekty ze strony wyspecjalizowanych badaczy.

Mimo przewidywanych niedoskonałości w merytorycznej zawartości bazy ufamy, że stanowić ona będzie źródło licznych cennych informacji dla naukowców oraz kolekcjonerów i antykwariuszy.

Zespół Biblioteki PTPN 

Utworzenie Bazy dofinansowane zostało z funduszy Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego.